Kaz Dağları Jüpiter’de, Nasreddin Hoca Karon’da, Piri Reis Pluton’da

Son olarak 2017 yılında Satürn'ün ayı Titan'daki metan göllerinden birine 'Van Gölü' ismi verilmesiyle birlikte, uzayın derinliklerindeki Anadolu'dan isimlerin sayısı 28 oldu.

Orta Doğu Teknik, Çukurova, Çanakkale, Tarsus-Çağ, İstanbul Maltepe ve Işık üniversitelerinde öğretim üyeliği, NASA, Münih ve Bonn Max Planck Enstitüleri, İtalya Kozmik Research Enstitüsü ve TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi’nde (MAM) görev yaptıktan sonra emekli olan Prof. Dr. Mehmet Emin Özel, Uluslararası Astronomi Birliği’nin (IAU) gök cisimleri isimlendirmeleriyle ilgili bilgiler verdi. IAU'nun belli yıllarda gerçekleştirdiği genel kurul çalışmalarında gelen öneriler üzerine resmiyet kazanan isimlendirme çalışmalarının tüm dünyada ilgi çektiğini belirten Prof. Dr. Özel, isimlendirme konusunda oldukça sıkı sayılabilecek kurallar olduğunu söyledi. Bazı gök cisimlerinin belli konulara ayrıldığını kaydeden Prof. Dr. Özel, "Mesela Venüs’teki tüm yapılara kadın ismi verilmesi kurallardan biri. Merkür ise sanatçılara ayrılmış durumda. Asteroidler ve kuyrukluyıldızlara isim konusunda, onu keşfedenin bir öneri hakkı var. Politik olmamak koşuluyla buna genelde uyuluyor" diye konuştu.   

YALOVA KAPLICALARI’NIN İSMİ GASPRA GÖKTAŞINDA

Prof. Dr. Özel, daha önce hiç bilinmeyen 15 km çapında bir asteroid (göktaşı) 1991’de Amerikan Galileo Uzay Aracı tarafından ziyaret edilip yüzeyinin yakın plan resimleri elde edilince, gözlenen oluşumlar ve kraterlerin isimlendirilmesine karar verildiğini aktardı. Prof. Dr. Özel, 1916’da asteroidi keşfeden Rus astronom Grigory Neujmin’e ithaf edilerek yaşadığı Kırım’daki Gaspra kasabasının adının verildiğini kaydetti. Prof. Dr. Özel, "Ardından dünyadaki diğer şifalı su merkezlerinin isimlerinin kullanılmasına karar verilince Bath (İngiltere), Aix (Fransa) ve Spa'nın (Belçika) yanı sıra, Türkiye’den de Yalova Kaplıcaları'nın ismi göktaşındaki bir kratere verildi" dedi.

LEYLA İLE MECNUN’UN İSİMLERİ EROS GÖKTAŞINDA

Göktaşlarından birine aşk tanrıçası Afrodit’in baş yardımcısı sayılan Eros'un adı verilince üzerindeki yapılara da dünyadaki unutulmaz aşk hikayelerinin kahramanlarının adının verildiğini kaydeden Prof. Dr. Özel, günümüze kadar dilden dile gelen hikayesiyle 'Leyla ile Mecnun', Hindistan'daki Babür İmparatorluğu hükümdarlarından Şah Cihan ve uğruna Tac Mahal’i yaptırdığı eşi Mümtaz Mahal, İspanyol romancı Cervantes’in romanındaki ‘Don Kişot’ ve sevgilisi 'Dulsinea', Rus yazar Vladimir Nabokov'un aynı adla ünlü eserinin kahramanı 'Lolita', Giuseppe Verdi'nin ünlü opera eserine konu olan Habeşistanlı esir 'Aida', Gustave Flaubert'in 1856'da yazdığı romanın kahramanı 'Madam Bovary'nin de Eros göktaşı üzerindeki yapılarda yerlerini aldığını söyledi.

İKİ GÖKTAŞININ İSİMLERİ ‘ANKARA’ VE ‘DUMLUPINAR’

Prof. Dr. Özel, göktaşlarının isimlendirilmesinde genellikle göktaşını bulan bilim insanının ismini veya önerisini kabul eden IAU'nun, 1948’de Ankara Üniversitesi Astronomi Bölümü’nde öğretim üyesi olarak çalışan Alman gökbilimci Prof. K. Reinmuth’un bulduğu göktaşına  ‘Ankara’ isminin verildiğini ifade etti. Prof. Dr. Özel, 1952’de bulunan göktaşına ise IAU'da görevli Türk bilimci Muazzez Kumrucu Lohmiller’in önerisiyle, bir İsveç gemisiyle çarpışarak Çanakkale Boğazı’nda batan Türk denizaltısı ‘Dumlupınar’ın adının verildiğini söyledi.  

KUYRUKLUYILDIZLARDA TÜRK İSMİ YOK

IAU isimlendirme komisyonunun kurallarına göre, bir kuyrukluyıldızı ilk gören ve kendilerine bildirerek kaydını yaptıran kişilerin isimlerinin verildiğini bildiren Prof. Dr. Özel, "Bugüne kadar bir Türkün keşfederek ismini verdiği bir kuyruklu yıldız ne yazık ki yok" dedi.

MİMAR SİNAN, SABRİ BERKEL VE ÜSTAD İSA MERKÜR'DE

ABD uzay aracı Mariner-10 ve Messenger Uzay Aracı’nın Merkür gezegeninde elde ettiği fotoğraflarda görülen krater ve diğer oluşumlara tanınmış sanatçıların isimlerinin verildiğini belirten Prof. Dr. Özel, şunları söyledi:

"Merkür’deki büyük kraterlerden biri Mariner-10’un ziyaretinden beri Mimar Sinan’ın ismini taşıyor. Merkür’deki diğer bir kratere ise ressam Sabri Berkel’in adı verildi. Ayrıca Tac Mahal’in mimarlarından Türk-İran kökenli Üstad İsa’nın ismi de bir kraterde yaşıyor."

VENÜS GEZEGENİNDE HALİDE EDİP VE MİHRİ HATUN

Dünya’ya Mars’tan daha yakın olan Venüs’ün yüzey oluşumlarının, kalın atmosferi nedeniyle ancak 1990-1993 yılları arasında Amerikan uzay aracı Magellan tarafından haritalandırıldığını kaydeden Prof. Dr. Özel, antik dönem Roma aşk tanrıçasının adını taşıyan gezegendeki oluşumlara da kadın yazar, sanatçı, politikacıların ve öne çıkmış bazı kadınların isimlerinin verildiğini ifade etti. Prof. Dr. Özel, şunları kaydetti:

"Venüs’teki kraterlerden biri yazar Halide Edip Adıvar, diğeri ise 15'inci yüzyıl divan şairi Amasyalı Mihri Hatun’un isimlerini taşıyor. Venüs’te tanıdık iki isim daha var. Anadolu’nun antik dönem ana tanrıçası Kibele ve bir Türk-Kürt kadın ismi olarak tanımlanan Perişan."

MARS’TA ÇANAKKALE BOĞAZI, BİGA ÇAYI, TARSUS, MUT, BOZKIR

Dünya’dan teleskoplarla doğrudan görülüp yüzeyi incelenebilen en yakın gezegen olan Mars’taki isimlendirmelerde ise yüzey oluşumlarına, vadi, ova, dere dağ gibi dünyadaki benzer oluşumların isimlerinin verildiğini anlatan Prof. Dr. Özel, "Bunlar arasında Hellespontus Dağları (Çanakkale Boğazı’nın Heredot Tarihi’ndeki adı), Granikos (Biga Çayı), Scamander (Karamenderes Çayı), Tarsus Vadisi, Arda Vadisi, Sinop şehri, Bozkır ve Mut ilçeleri de Mars’ta yerini bulan Türk isimleri arasında bulunuyor" ifadelerini kullandı.

AY’DAKİ TÜRK VE İSLAM BİLİMCİLER

Dünya’nın uydusu Ay’da pek çok oluşuma değişik ülkelerden isimler verildiğini söyleyen Prof. Dr. Özel, "Tanınmış Semerkandlı astronom Uluğ Bey (1394-1449), Türk hekim ve filozof İbni Sina (980-1037), fen bilimci El Beyruni (973-1048), İlhanlı döneminde Tebrizli astronom Nasrettin Tusi ve Selçuklu döneminde Melikşah’ın 1075’teki görevlendirmesiyle bugün İran’da hala kullanılan, Güneş temelli  İslam Takvimi’nin yapımcısı matematikçi, astronom ve rubailer şairi Ömer Hayyam’ın ismi de Ay’daki isimler arasında yer alıyor" dedi. 

JÜPİTER’İN AYLARINDA KAZ DAĞLARI, TRAKYA KARALTISI, DARDANOS VAR

İsimlendirme çalışmalarının Jüpiter Gezegeni’nin aylarında da sürdüğünü belirten Prof. Dr. Özel, bu aylarda ‘Kaz Dağları’ (İda), ‘Trakya Karaltısı’ (Thrace Makula), bugünkü Çanakkale’de de bir yerleşim olan antik ‘Dardanos’, ‘İznik’ (Nicaea) ve ‘Meriç’ (Maritza) isimlerini taşıyan oluşumlar bulunduğunu söyledi.

PİRİ REİS PLUTON’DA

Pluton gezegeninin, NASA’nın uzay aracınca 2015’teki keşif ziyaretiyle yüzey oluşumlarının belirlendiğini kaydeden Prof.Dr. Özel, sonrasında ise diğer gezegen ve göktaşları gibi isimlendirme yapıldığını söyledi. Prof. Dr. Özel, bu gezegendeki yüzey oluşumlarından birine 1513’te yeni dünyayı da içeren ilk dünya haritasını yapmış ünlü Osmanlı denizcisi ‘Piri Reis’ (1473-1556) isminin verildiğini kaydetti.

NASREDDİN HOCA KARON’DA

Pluton’un kendisine yakın büyüklükteki uydusu Charon’un (Karon) da dünyadan çeşitli isimler taşıdığını ifade eden Prof. Dr. Özel, bu cüce gezegen-uydu üzerindeki bir oluşuma da ‘Nasreddin’ (Hoca) isminin verildiğini belirtti.

VAN GÖLÜ’NÜN ADI TİTAN’DA METAN GÖLÜNE VERİLDİ

Prof. Dr. Özel, son olarak Satürn’ün en büyük ayı olan Titan’da isimlendirilen göl yapılı oluşumlardan birine Uluslararası Astronomi Birliği tarafından 2017’de ‘Van Gölü’ adı verildiğini sözlerine ekledi.

Selma KUNAR/ANTALYA, (DHA)