Soframızdaki sessiz tehlike

Tarladan soframıza uzanan yolculukta meyve ve sebzeler, verimi artırmak ve zararlıları önlemek için pestisit adı verilen tarımsal ilaçlarla buluşuyor. Ancak bu kimyasalların kalıntıları, farkında olmadan tükettiğimiz gıdalarla vücudumuza giriyor.

Son yıllarda yapılan analizler, bazı ürünlerin yüksek seviyelerde pestisit içerebildiğini ortaya koyuyor. 

Peki, hangi gıdalarda risk daha büyük? 

Meyve ve sebzelerimizi yıkarken gerçekten etkili bir temizlik sağlayabiliyor muyuz?

Sadece suyla yıkamak yeterli mi?

Karbonat, sirke, limonlu su gibi doğal yöntemler etkili mi?

Kabuğunu soyarak pestisit oranını azaltabilir miyiz?

Pestisit kalıntısı olan sebze ve meyveler sağlığımızı nasıl etkiliyor?

Organik ürünlerde de pestisit riski var mı?

Ankara Üniversitesi Gıda Mühendisliği Bölümü’nden Gıda Güvenliği Uzmanı Prof. Dr. Nevzat Artık ve İç Hastalıkları Uzmanı Aytaç Karadağ ile konuştuk.

İşte 12 soruda PESTİSİT DOSYASI

DİREKT SİRKELİ SUYA KOYMAYIN

1- Öncelikle pestisitten sadece suyla yıkamayla kurtulabilir miyiz?

Prof. Dr. Nevzat Artık: Pestisitin meyve ve sebzelerden uzaklaştırması için önce su ile etkin yıkama uygulanmalıdır. Suda ilk yıkamadan sonra tekrar suda bekletip tekrar yıkandığında pestisitin büyük bir kısmı uzaklaştırılmış olmaktadır.

2- Hiç su altında tutmadan direkt sirkeli suda yıkamak daha mı riskli? 

Prof. Dr. Nevzat Artık: Meyve ve sebzeler önce bir ön yıkama olarak su ile yıkanmalıdır. Bu şekilde kirlilik ile beraber mikroorganizmalar uzaklaştırılmış olur. Direkt sirkeli su ile yıkamak yeterli değildir. 

3- Doğal yöntemler yeterli olur mu yoksa hazır yıkama solüyonlarına ihtiyacımız var mı?

Prof. Dr. Nevzat Artık: Doğal yöntem yerine solüsyon da kullanılabilir elbette ancak daha sonra çok etkin şekilde su ile yıkama ve durulama uygulanmalıdır.

DETERJAN KALINTISI EN AZ PESTİSİTLER KADAR TEHLİKELİ

4- Tarımsal ilaç kalıntılarını uzaklaştırmak uğruna yapılan en büyük hatalar neler? 

Prof. Dr. Nevzat Artık: Meyve ve sebzeler pestisit kalıntısı uzaklaştırmak için sabun ve çamaşır suyu ile yıkanmaz. Temizlemek yaparken başka bir bulaşma oluşturulur. Deterjan kalıntısı en az pestisitler kadar tehlikelidir. 

KARBONATLI SU MUSLUK SUYUNDAN DAHA ETKİLİ

5- Pestisit maruziyetini azaltmanın yolları nelerdir?

Aytaç Karadağ: Araştırmalar, meyve ve sebzeleri soğuk suda durularken yumuşak bir fırça ile ovmanın bazı pestisit kalıntılarını azalttığı gösteriyor.

Başka bir araştırmada elmaları %1’lik karbonatlı suyla yıkamanın, pestisit kalıntılarını gidermede tek başına musluk suyundan daha etkili olduğu saptandı. Bizim toplumuzda özellikle sirkeyle gıda temizliği hakkında yanlış bir uygulama var. Sirkeli suda yıkanan gıdalardaki mikroorganizmalar ölebilir ama içindeki kimyasallar, ilaç kalıntıları, pestisitler sirkedeki asitle daha aktif hale gelir. Bu nedenle öncelikle karbonatlı suda yıkayıp kimyasalları temizledikten sonra, sirkeli suda bekletip mikropları yok etmek gerekiyor.

Bir diğer önemli nokta ise meyve ve sebzenin kabuklarının soyulmasıdır. Vitamini kabuğunda olmasına rağmen sebze ve meyvenin kabuğunun soyulması pestisit kalıntılarını önemli ölçüde azaltır. Bir çalışmada sebze ve meyve kaynatıldıktan sonra soğuk suya bırakıldığında şeftali hariç deneydeki tüm sebze ve meyvelerin pestisit kalıntıları %50’den fazla azaldığı kanıtlandı. Başka bir çalışmada kaynayan çileklerde pestisit kalıntıları %42,8-92,9 oranında azaldığı saptandı.

KABUKLARINI SOYARAK PESTİSİT ORANINI AZALTABİLİR MİYİZ?

6- Domates ve hıyar gibi sebzelerin kabuğunu soyarak pestisit oranını azaltabilir miyiz? Organik ürünlerde de pestisit riski var mı? 

Prof. Dr. Nevzat Artık: Domates ve hıyar önce çok dikkatli yıkanıp sonra kabuk soyulursa pestisit büyük oranda giderilmiş olmaktadır.

Organik ürünlerde pestisit olmaz ancak denetimlerde organik ürünler de incelenir. Organik ürünlerin sertifikalarının olup olmadığı mutlaka kontrol edilmelidir.

Aytaç Karadağ: Geleneksel tarım, birçok sentetik yani insan yapımı böcek ilacı ve herbisite izin verir. Riskler her zaman evrensel olarak kabul edilmiş değildir. Örneğin ot öldürücü glifosat, ABD'de geleneksel tarımda yaygın olarak kullanılır ancak Dünya Sağlık Örgütü'nün (WHO) Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı tarafından tartışmalı bir şekilde "kanserojen" ilan edildi ve Fransa ve Almanya'da büyük ölçüde yasaklandı. Genellikle organik tarımda kullanılan daha yeni pestisitler ise çok daha küçük dozlarda etkili olma ve bitkide çok spesifik bir süreci hedefleme eğilimindedir.

 7- Meyvelerde tarım ilacı olup olmadığını ya da ne miktarda olduğunu kestirebilmemiz mümkün mü?

Aytaç Karadağ: Ülkemizde bunu kestirebilmek pek mümkün değil. Kirli sebzeleri ve meyveleri tüketirken bahsettiğimiz kurallara uygun tüketmek ve dikkat etmek sağlığınız açısından atabileceğiniz en doğru adım olur.  

30 DAKİKA BİKARBONATLI SUDA BEKLETİN

8- Tarım ilaçları meyve ve sebzelerin en çok hangi bölümlerinde birikiyor? Hangi ürünü nasıl yıkayalım?

Aytaç Karadağ: Tarım ilaçları meyvelerin ve sebzelerin yüzeyinde birikir. Bu yüzden meyve ve sebzelerin kabuğunu soyarak tüketmek gerekir. Ispanak gibi yapraklı bitkilerde ise mutlaka 30 dakika bikarbonatlı suda bekletip sirkeli su ile durulamak gerekir.

Grafik: Harun Elibol

ÇİLEK VE ISPANAK ZİRVEDE

9- Hangi meyve ve sebzeler daha riskli?  

Prof. Dr. Nevzat Artık: Bazı meyve ve sebzeler, pestisit kalıntıları açısından çok daha riskli olabilir. Yapılan araştırmalara göre en fazla pestisit içeren meyve ve sebzeler çilek, ıspanak, üzüm, elma, şeftali, kiraz, sivri biber ve kapya biber yer alıyor. Özellikle çileklerde ortalama 7-8 farklı pestisit tespit edilirken, ıspanakta bu sayı 19'a kadar çıkabiliyor.

Daha az pestisit içeren ve nispeten daha güvenli kabul edilen ürünler arasında ise avokado, mısır, ananas, soğan, bezelye, mantar ve kivi bulunuyor.

10- Her yıl Dirty Dozen yani “Kirli On İkili” listesi yayınlanıyor. Bu ölçümleme nasıl yapılıyor? 

Prof. Dr. Nevzat Artık: Öncelikle şunu belirtmek isterim. Bunları, "kirli" kabul edilenler dahil, herhangi bir meyve veya sebzeden tamamen kaçınmanız gerektiğine dair bir işaret olarak almayın. 

Çevresel Çalışma Grubu (EWG) en popüler 46 meyve ve sebzenin 47.510 örneğindeki Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı (USDA) verilerini inceledi. USDA, pestisit testinden önce bunları evde yapacağınız gibi yıkadı ve soydu. ABD'de satılan organik olmayan taze ürünlerin %75'inin yıkandıktan sonra pestisit kalıntıları içerdiği bulundu. Her ürün türünü "temiz"den "kirli"ye sıralamak için, EWG, tespit edilebilir pestisitlerle test edilen numunelerin yüzdesine; iki veya daha fazla tespit edilebilir pestisit içeren numunelerin yüzdesine; tek bir numunede bulunan ortalama pestisit sayısına; bulunan ortalama pestisit miktarına; tek bir numunede bulunan maksimum pestisit sayısına; ve üründe bulunan toplam pestisit sayısına göre bir puan atar. 

11- 2024 yılının ‘Kirli On İkili’ listesinde neler var?

Prof. Dr. Nevzat Artık: 2024 analizlerinde çilek, ıspanak, kara lahana ve hardal yeşillikleri, üzüm, şeftali, armut, nektarin, elma, dolmalık ve acı biber, kiraz, yaban mersini, yeşil fasulyeler kirli Düzineler'deki her bir üründen alınan numunelerde kirazlar hariç 50'den fazla pestisit tespit edildi. 
Listedeki tüm ürünlerin en az bir numunesinde en az 13 pestisit vardı ve bazılarında bu sayı 23'e kadar çıktı.

12- İyi yıkanmayan ve pestisit kalıntısı olan sebze ve meyveler sağlığımızı nasıl etkiliyor? Uzun vadede hangi hastalıklara neden olabilir?

Aytaç Karadağ: Son yıllarda çocuklar da dahil her yaşta kronik hastalıklar artıyor ve bunun en büyük nedenlerinden biri çevresel kirleticiler. Soluduğumuz hava, temas ettiğimiz yüzeyler ve tükettiğimiz gıdalar aracılığıyla kimyasallar, hormonlar, ağır metaller ve pestisitlere maruz kalıyoruz.

Araştırmalar, pestisit ve diğer zararlı maddelerin astım, alerjik deri sorunları, hormon dengesizlikleri, nörolojik hastalıklar ve kanser riskini artırdığını gösteriyor. Hamilelikte maruziyetin çocuklarda zihinsel gelişim gecikmelerine ve otizm riskinin yükselmesine neden olduğu saptandı. Çocukluk döneminde bu kimyasallara maruz kalmak, dikkat eksikliği ve hiperaktivite sendromu riskini artırabiliyor.

Sadece tüketiciler değil, tarım ilaçlarıyla çalışan çiftçilerde de obezite ve kalın bağırsak kanseri riski daha yüksek. Gıda kirleticileri Alzheimer ve Parkinson hastalıklarıyla ilişkilendiriliyor, ayrıca meme, tiroid, yumurtalık, prostat, akciğer ve karaciğer kanseri riskini artırıyor.

Prof. Dr. Nevzat Artık: Pestisitler, tarımda zararlı organizmalarla mücadele için kullanılan kimyasal maddelerdir. Ancak yanlış veya aşırı kullanıldığında insan sağlığı üzerinde ciddi olumsuz etkiler yaratabilir.

• Kısa vadeli etkiler: Pestisitlere maruz kalma sonucunda akut zehirlenmeler görülebilir. Belirtiler arasında kusma, ishal, solunum güçlüğü, çarpıntı ve istemsiz kasılmalar yer alır. Ayrıca ciltte tahriş, döküntü ve solunum yollarında yanma gibi reaksiyonlara neden olabilir.

• Uzun vadeli etkiler: Pestisitler sinir sistemi üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir ve bazı türleri kanserojen olabilir. Ayrıca doğum kusurlarına, kısırlığa, böbrek ve akciğer hasarlarına yol açabilir. Pestisitlerin hormon sistemine müdahale ederek gelişim sorunlarına ve diğer sağlık problemlerine neden olabileceği de bilinmektedir. 

Chicago, Illinois Teknoloji Enstitüsü'nden, pestisit mesajlarını gördükten sonra düşük gelirli alışverişçilerin herhangi bir meyve veya sebze satın alma olasılıklarının daha düşük olduğunu bulan bu tür araştırmalar göz önüne alındığında, organik olmayan bir çilek yemenin, örneğin çilek aromalı bir sakızlı ayıcık yemekten genel olarak daha sağlıklı bir seçim olduğunu belirtmek önemlidir. Tabağınızı çeşitli taze meyve ve sebzelerle doldurmak her zaman iyi beslenmenin temel taşı olacaktır. Bu nedenle, bu listeleri daha çok ürün satın alma alışkanlıklarınızı yönlendirmenize yardımcı olacak kaynaklar olarak düşünebilirsiniz. Kirli Düzineler ve Temiz 15 sizi sağlık açısından organik satın almayı önceliklendirmeniz gereken ürünlere yönlendirebilir. 

(Hürriyet)